Wat moet ik doen als ik niet of onvoldoende word geïnformeerd bij een nalatenschap?
Wat zijn mijn rechten en plichten als erfgenaam ten opzichte van andere erfgenamen?
Wat moet ik doen als ik niet of onvoldoende word geïnformeerd bij een nalatenschap / erfenis? Rechten en plichten erfgenaam
Erfgenamen zijn verplicht elkaar alle gegevens te verstrekken die voor de bepaling van hun erfrechtelijke posities van belang zijn.
Voorafgaand aan een verdeling heeft iedere deelgenoot het recht een boedelbeschrijving te vorderen. Een boedelbeschrijving houdt in dat alle tot de nalatenschap behorende goederen en zaken worden beschreven, zowel de baten als de lasten.
Een boedelbeschrijving kan onderhands worden opgesteld, maar ook door een notaris in de vorm van een notariële akte. In een notariële akte wordt de boedelbeschrijving in de meeste gevallen onder ede bevestigd.
Het is mogelijk om de kantonrechter een boedelbeschrijving te laten bevelen. De kantonrechter zal daartoe een notaris aanwijzen. De kosten van de werkzaamheden van de notaris worden aangemerkt als boedelkosten. Dit betekent dat de kosten voor rekening komen van de erfgenamen.
Het afleggen van een eed omtrent de juistheid van de boedelbeschrijving lijkt op het eerste gezicht gratuit.
Maar let wel dat wanneer blijkt dat er toch zaken buiten beschouwing zijn gelaten er in feite meineed is gepleegd en dat op het plegen van meineed strafrechtelijke sancties staan.
Daarnaast geldt dat een erfgenaam die opzettelijk tot de nalatenschap behorende goederen verzwijgt, zoek maakt of verborgen houdt, zijn aandeel daarin aan de overige erfgenamen verbeurt (artikel 3:194 lid 2 BW).
Wat zijn mijn rechten en plichten als erfgenaam ten opzichte van andere erfgenamen?
De nalatenschap vormt een onverdeelde gemeenschap waartoe alle erfgenamen ieder voor een gelijk deel gerechtigd zijn.
Juridisch wordt deze gezamenlijke eigendom aangeduid als een gemeenschap en de gerechtigden (erfgenamen) als deelgenoten.
Alle tot de nalatenschap behorende goederen zijn mede-eigendom van alle erfgenamen zolang er nog niet verdeeld is. Dit betekent dat niet over de boedel (zowel inboedel als banktegoeden) kan worden beschikt zonder medewerking en/of instemming van alle deelgenoten.
Met daden van beschikking worden handelingen bedoeld als verkopen, verhuren of verpachten van de grond c.q. de woning.
Voor het overige geschiedt het beheer van de gemeenschap door de deelgenoten tezamen. Onder beheer wordt begrepen “alle handelingen die voor de normale exploitatie van het goed dienstig kunnen zijn, waaronder ook het aannemen van aan de gemeenschap verschuldigde prestaties”.
Bepaalde handelingen die kunnen beschouwd als beheersdaden kunnen door iedere deelgenoot afzonderlijk worden verricht. Hierbij gaat het om handelingen dienende tot gewoon onderhoud of tot behoud van de zaak en handelingen die geen uitstel kunnen lijden.
Deelgenoten kunnen onderling afspraken maken over het beheer van de gemeenschap. Op verzoek van een belanghebbende partij kan de kantonrechter desnoods een beheersregeling treffen.
Erfgenamen zijn verplicht elkaar alle gegevens te verstrekken die voor de bepaling van hun erfrechtelijke posities van belang zijn. Voorafgaand aan een verdeling heeft iedere deelgenoot het recht een boedelbeschrijving te vorderen.
Wilsonbekwaam Medisch dossier opvragen bij wilsonbekwaamheid ten tijde van het maken van een testament ondanks beroepsgeheim arts
Het medisch dossier opvragen van mijn vader of moeder omdat er het vermoeden is dat hij/zij medisch gezien niet in staat was (wilsonbekwaam, wilsonbekwaamheid) een testament te maken. Kan dat?
Dit is een in de praktijk veel voorkomende vraag.
Als na het overlijden blijkt dat iemand een testament heeft gemaakt terwijl je sterke twijfels had of diegene wel in staat was om dat te doen, wordt vaak de behoefte gevoeld hier navraag over te doen.
Bijvoorbeeld kan de huisarts of een andere behandelende arts worden gevraagd om inzage in het medisch dossier. Een arts kan en mag echter niet zomaar een verklaring afleggen of inzage verlenen vanwege de geheimhoudingsplicht die hij heeft omtrent de gegevens van zijn patiënten.
De verplichting tot geheimhouding wordt niet opgeheven door het overlijden van de patiënt
Dus ook na het overlijden blijft de arts gebonden aan zijn geheimhoudingsverplichting. Deze verplichting is wettelijk vastgelegd. Bovendien mag een arts op grond van de wet ook in het kader van een gerechtelijke procedure zich beroepen op een verschoningsrecht. Dat betekent dat een arts geen verklaring hoeft af te leggen.
Het verschoningsrecht is gebaseerd op de gedachte dat een ieder zich voor bijstand en advies tot een hulpverlener moet kunnen wenden zonder ervoor te vrezen dat de inhoud hiervan aan derden bekend wordt. Het recht op privacy wordt als een zwaarwegend belang beschouwd.
Onder omstandigheden kunnen hier uitzonderingen op worden gemaakt. Wilsonbekwaam
De Hoge Raad heeft al in 2001 geoordeeld dat de geheimhoudingsplicht onder omstandigheden (wilsonbekwaam) kan worden doorbroken. Die uitzondering op de geheimhoudingsverplichting is met ingang van 1 januari 2020 nu ook wettelijk vastgelegd.
In artikel 7:458a BW staat: “In afwijking van het bepaalde in artikel 457 lid 1 verstrekt de hulpverlener desgevraagd inzage in of afschrift van gegevens uit het dossier van een overleden patiënt aan:
c. een ieder die een zwaarwegend belang heeft en aannemelijk maakt dat dit belang mogelijk wordt geschaad en dat inzage in of afschrift van gegevens uit het dossier noodzakelijk is voor de behartiging van dit belang.
Door de KNMG is hieromtrent een richtlijn uitgewerkt waarin wordt aangegeven hoe artsen hiermee in de praktijk om dienen te gaan
In die richtlijn staat over het verstrekken van inzage van een overleden patiënt: “Enkel een emotioneel belang” is volgens de wetgever niet voldoende. Bij een zwaarwegend belang kan het bijvoorbeeld gaan om kinderen die een vlak voor het overlijden gesloten huwelijk van een ouder vanwege een wilsgebrek willen vernietigen of die willen beoordelen of een ouder wilsbekwaam was om zijn testament te wijzigen”.
De huidige wettekst lijkt hiermee meer ruimte te bieden dan in het verleden om inzage te verlangen in het medisch dossier als er gerede twijfels is over de totstandkoming van een testament
In de praktijk blijkt echter dat zorgverleners – nog steeds – zeer terughoudend zijn bij het verlenen van inzage in medische gegevens. In een recente uitspraak werden er zelfs door de betreffende arts zulke hoge eisen gesteld dat de rechter hierover opmerkt dat de belanghebbende niet in een onmogelijke (vicieuze cirkel) gebracht mag worden. Daarmee werd bedoeld dat van de belanghebbende verwacht mag worden dat die aan de hand van voldoende concrete aanwijzingen aantoont dat er “een vermoeden van wilsonbekwaamheid” bestaat – en niet dat de belanghebbende de wilsonbekwaamheid bewijst – want voor dat bewijs wordt immers inzage in het medisch dossier gevraagd. Eén en ander blijft een bron van discussie: wanneer is er sprake van “voldoende concrete aanwijzingen”.
We hebben ruime ervaring met discussies over geheimhoudingsverplichtingen en wilsonbekwaamheid
Wilsonbekwaam meerderjarige
Een patiënt wordt voor wilsonbekwaam gehouden als hij niet in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen aangaande een bepaalde (behandelings-)beslissing. Omdat een wilsonbekwame patiënt niet zelfstandig een geneeskundige behandelingsovereenkomst kan aangaan en de rechten en plichten die uit die overeenkomst voortvloeien niet zelfstandig kan uitoefenen, moet een vertegenwoordiger dat voor hem doen.
Iemand is wilsonbekwaam als hij de informatie van de arts niet (meer) kan begrijpen en afwegen, niet begrijpt wat de gevolgen van zijn besluit zijn en/of geen besluit kan nemen.
Wilsbekwaamheid is afhankelijk van de context en de vraag die gesteld wordt. Zo kan iemand soms nog wel beslissen over een dagje uit, maar niet meer over een hypotheek of euthanasie. Iemand die wilsonbekwaam is, heeft een wettelijk vertegenwoordiger. Bij kinderen zijn dat doorgaans de ouders. Om wilsbekwaamheid vast te stellen kun je bijvoorbeeld gebruikmaken van een stappenplan. Lees meer op de KNMG
KNMG: Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst. Zij maken zich sterk voor de kwaliteit van de medische beroepsuitoefening en de volksgezondheid.
Uitspraak wilsonbekwaamheid inzage in medisch dossier Concrete aanwijzingen voor het vermoeden van wilsonbekwaamheid
ECLI:NL:RBNNE:2022:4042 Instantie Rechtbank Noord-Nederland Datum uitspraak 26-10-2022 Datum publicatie 07-11-2022 Zaaknummer C/17/185854 / KG ZA 22/177 Rechtsgebieden Civiel recht Bijzondere kenmerken Eerste aanleg – enkelvoudig, Kort geding, Op tegenspraak
zaaknummer / rolnummer: C/17/185854 / KG ZA 22-177 Vonnis in kort geding van 26 oktober 2022 in de zaak van [A] , wonende te [woonplaats] ,eiser, advocaat mr. W.S. Santema te Sneek, tegen [B] , huisarts gevestigd te [vestigingsplaats] , gedaagde, advocaat mr. J.M. de Vries te Utrecht. Partijen zullen hierna [A] en [B] genoemd worden.
1 De procedure (afdeling privaatrecht uitspraak wilsonbekwaamheid).
1.1. Het verloop van de procedure blijkt uit:
de dagvaarding,
de conclusie van antwoord,
nadere producties van [A] ,
de mondelinge behandeling gehouden op 10 oktober 2022,
de pleitnota van [A] .
1.2. Ten slotte is vonnis bepaald.
2 De feiten
Wilsonbekwaam – erfenis dossier – Medisch dossier opvragen bij wilsonbekwaamheid:
2.1. [C] (hierna te noemen: [C] ), geboren op [geboortedatum] en (…) weduwe van [D] , is op [overlijdensdatum] overleden.
2.2. [A] is [red: erfgenaam]
2.3. Vanaf (…) woonde [C] in het verpleeghuis [verpleeghuis X] te [plaats] . Op (…) heeft zij een algemene volmacht afgegeven aan de heer [E] (hierna te noemen: [E] ) voor het beheer van haar financiën.
2.4. [A] heeft op (…) bij de rechtbank Noord-Nederland een verzoek ingediend tot het bevelen van een voorlopig deskundigenbericht en tot benoeming van dr. [F] , arts te [plaats] (hierna te noemen: [F] ) als deskundige. Het onderzoek is bedoeld om vast te stellen of [C] ten tijde van het ondertekenen van de volmacht (…) al dan niet ‘compos mentis’ kon worden geacht. De rechtbank heeft het verzoek ingewilligd en (…) is [F] als deskundige benoemd.
2.5. [A] heeft daarnaast aan [B] gevraagd om een afschrift van – dan wel inzage in – het medisch dossier van [C] . [B] heeft dat geweigerd met een beroep op haar medisch beroepsgeheim.
3 Het geschil (medisch dossier opvragen bij wilsonbekwaamheid).
3.1. [A] vordert dat de voorzieningenrechter:
[B] veroordeelt tot afgifte van het medisch dossier van wijlen mevrouw [C] aan dr. [F] , waaronder primair het gehele medische dossier wordt verstaan doch (subsidiair) in ieder geval de gegevens die nodig zijn voor de beantwoording van de aan dr. [F] voorgelegde onderzoeksvragen zoals geformuleerd in het verzoekschrift tot het gelasten van een voorlopig deskundigenbericht, een en ander onder door de rechtbank in goede justitie nader te bepalen voorwaarden,
– alles op straffe van een dwangsom van € 500,- voor iedere dag dat [B] daarmee in gebreke blijft na betekening van het vonnis door de rechtbank, – en met veroordeling van [B] in de kosten van dit geding.
3.2. [A] heeft aan zijn vordering het volgende – samengevat weergegeven – ten grondslag gelegd.
[A] is er in zijn functie als executeur achter gekomen dat op het vermogen van [C] fors is ingeteerd nadat aan [E] de volmacht was verleend.
Het gaat om een bedrag van ongeveer € 300.000,00. Uit het vermogen van [C] zijn onder andere, op basis van afzonderlijke schenkingsovereenkomsten, schenkingen gedaan aan [E] , zijn echtgenote, kinderen en hun partners. [A] vreest dat zijn tante slachtoffer is geworden van financieel misbruik en heeft ernstige twijfels omtrent haar geestelijke vermogens in de periode waarin de betreffende volmacht is verleend en de schenkingen zijn gedaan. [A] is van plan een gerechtelijke procedure te starten om de door of namens zijn tante verrichte rechtshandelingen nietig te laten verklaren dan wel te laten vernietigen.
Om in een dergelijke procedure beslagen ten ijs te komen heeft [A] gevraagd om de benoeming van een deskundige die onderzoek zou kunnen uitvoeren naar de geestesvermogens van [C] en haar handelingsbekwaamheid. De inmiddels benoemde deskundige heeft voor het uitvoeren van zijn onderzoek echter het medisch dossier van [C] nodig. Volgens [A] beroept [B] zich ten onrechte en op onjuiste gronden op haar geheimhoudingsverplichting.
[A] heeft namelijk een zwaarwegend (financieel) belang bij inzage in het medisch dossier, omdat er naar zijn overtuiging financieel misbruik is gemaakt van zijn tante, en daarnaast zijn er voldoende aanwijzingen om te vermoeden dat [C] reeds ten tijde van haar opname in het verpleeghuis niet langer ‘compos mentis’ was. [A] heeft diverse medische stukken en verklaringen overgelegd ter onderbouwing van zijn standpunt.
3.3. [B] voert verweer. Volgens haar zijn er onvoldoende aanwijzingen die aannemelijk maken dat [C] wilsonbekwaam was ten tijde van het verlenen van de volmacht (en de daarop volgend gedane schenkingen).
Dementie is bijvoorbeeld niet aangetoond. [B] voert verder aan dat de noodzaak ontbreekt voor inzage in het volledige huisartsendossier. [A] heeft niet beargumenteerd wélke informatie uit het huisartsendossier nodig zou zijn voor de beantwoording van de vraagstelling in het kader van het voorlopig deskundigenonderzoek. [B] vermoedt overigens dat het huisartsendossier niet de informatie bevat waar [A] kennelijk naar op zoek is. Bij [verpleeghuis X] wordt ook een (verpleegkundig) dossier over [C] bijgehouden waarin waarschijnlijk meer is te vinden, aldus nog steeds [B] .
3.4. Op de stellingen van partijen wordt hierna, voor zover van belang, nader ingegaan.
4 De beoordeling
4.1. De voorzieningenrechter is allereerst van oordeel dat [A] zijn spoedeisend belang bij de gevraagde voorlopige voorziening tot afgifte van het medisch dossier van wijlen zijn [C] voldoende aannemelijk heeft gemaakt gelet op het door de rechtbank gelaste, voorlopig deskundigenonderzoek.
4.2. Vervolgens moet beoordeeld worden of de vordering tot afgifte van het medisch dossier van [C] in een bodemprocedure een zodanige kans van slagen heeft, dat vooruitlopen daarop door toewijzing van die vordering in kort geding gerechtvaardigd is. De voorzieningenrechter overweegt in dit verband het volgende.
4.3. Als hoofdregel geldt dat gegevens uit het medisch dossier van een overleden patiënt onder het medisch beroepsgeheim vallen van de hulpverlener.
Bij wijze van uitzondering wordt wel inzage in of afschrift van gegevens uit het dossier van een overleden patiënt verstrekt aan een ieder die een zwaarwegend belang heeft en aannemelijk maakt dat dit belang mogelijk wordt geschaad en dat inzage in of afschrift van gegevens uit het dossier noodzakelijk is voor de behartiging van dit belang (zie artikel 7:458a aanhef en onder c BW).
4.4. Niet weersproken is dat [A] in dit geval een zwaarwegend belang heeft bij het verkrijgen van informatie uit het medisch dossier van [C] , namelijk om te onderzoeken of de volmacht en/of de schenkingen kunnen worden aangevochten op de grond dat [C] niet wilsbekwaam was ten tijde van het verlenen/verstrekken hiervan.
4.5. Inzage wordt vervolgens alleen gegeven wanneer aan de hand van voldoende concrete aanwijzingen aannemelijk wordt gemaakt dat het zwaarwegende belang mogelijk geschaad zou kunnen worden. In dit geval betekent dit dat er concrete aanwijzingen moeten zijn voor het vermoeden dat [C] wilsonbekwaam was toen zij de volmacht verleende en de daarop volgende schenkingen deed. Anders dan [B] veronderstelt is het daarbij niet vereist dat de wilsonbekwaamheid (bijvoorbeeld door dementie) al (min of meer) vast moet staan.
Of er daadwerkelijk sprake is geweest van wilsonbekwaamheid zal immers door [F] in het kader van het voorlopig deskundigenonderzoek beoordeeld worden.
De voorzieningenrechter begrijpt dat [B] zich terughoudend opstelt waar het gaat om het doorbreken van haar beroepsgeheim, echter de bewoording “aannemelijk maakt” in artikel 7:458a, sub c BW betekent niet dat [A] in een onmogelijke positie (vicieuze cirkel) gebracht mag worden door van hem te verlangen dat hij op voorhand zodanig aannemelijk moet maken dat [C] wilsonbekwaam was dat dit in wezen op het leveren van bewijs neerkomt. Waar het dus om gaat is dat er voldoende moet zijn aangevoerd om een vermoeden van wilsonbekwaamheid te rechtvaardigen.
4.6. Naar het oordeel van de voorzieningenrechter heeft [A] in dit geval voldoende aanwijzingen naar voren gebracht die een vermoeden van wilsonbekwaamheid rechtvaardigen.
In het dossier bevindt zich een brief van een (…) arts uit (…), een verslag d.d. (…) van een psychologisch consult uit (…) van een
GZ-psycholoog, deel uitmakend van het behandelteam (…), en verklaringen van de voormalige huishoudelijke hulp en de voormalige buurvrouw van [C] . Hieruit komt naar voren dat er aanwijzingen zijn voor dementie (zie de verklaringen ….) en van een uitgebreide neurocognitieve problematiek tijdens en na de opname van [C] in [verpleeghuis X] (de verklaring van de GZ-psycholoog in …).
De verklaringen van de voormalige huishoudelijke hulp van [C] en van haar toenmalige buurvrouw sluiten aan bij het beeld dat er twijfel bestaat ten aanzien van de wilsbekwaamheid van [C] . Deze aanwijzingen leveren in de gegeven omstandigheden – mede gelet op de aard en omvang van de schenkingen – een voldoende rechtvaardiging op voor doorbreking van de geheimhoudingsverplichting.
4.7. [A] heeft voorts voldoende aannemelijk gemaakt dat inzage in het medisch dossier noodzakelijk is om een mogelijk verband te kunnen leggen tussen de handelingen (de volmacht en/ofschenkingen) zoals die door [C] zijn verricht en haar geestesgesteldheid. Daarbij is de voorzieningenrechter van oordeel dat de huisarts de eerst aangewezen persoon is om informatie aan te vragen, omdat mag worden aangenomen dat deze fungeert als de spil in het zorgproces rondom een patiënt en omdat alle informatie van andere behandelaars in beginsel bij de huisarts aanwezig is.
Mochten er nog gegevens ontbreken, dan kan [A] zich voor de gewenste duidelijkheid over de geestesgesteldheid van [C] zonodig ook nog tot [verpleeghuis X] wenden.
4.8. Tot slot moet worden beoordeeld welke gegevens uit het medisch dossier moeten worden afgegeven aan [F] . [F] heeft inmiddels in zijn e-mailbericht van
7 oktober 2022 aan de advocaat van [A] medegedeeld dat hij voor zijn onderzoek inzage wenst in het dossier van [C] vanaf (…) tot aan haar dood in (…) en dat hij – indien aanwezig – ook graag (…) die volgens [A] is aangetroffen in de woning van [C] toen die ontruimd werd, maar die is kwijtgeraakt. Met inachtneming van het bericht van [F] zal voorzieningenrechter bepalen dat [B] binnen 14 dagen na betekening van dit vonnis het volledige medische dossier van [C] vanaf (…) tot aan haar overlijden in (…) aan [F] moet afgeven, alsmede – voor zover aanwezig – de brief van een arts of psycholoog uit (…) over psycho-emotionele stoornissen bij [C] . Van belang hierbij is dat de voorzieningenrechter niet kan beoordelen wat er wel en niet in het dossier van [B] over [C] beschikbaar is, zodat hierin geen schifting kan worden gemaakt.
Daarnaast neemt de voorzieningenrechter in aanmerking dat het dossier aan een medisch deskundige zal worden verstrekt, en dat mag worden aangenomen dat deze zorgvuldig met de aan hem toevertrouwde informatie om zal gaan en ervoor zorg zal dragen dat informatie uit het medisch dossier niet onnodig in handen komt van de erven van [C] of van derden.
4.9. De conclusie op grond van het vorenstaande is dat de vordering van [A] zal worden toegewezen op de wijze zoals hiervoor onder 4.8. is weergegeven.
4.10. De gevorderde dwangsommen zullen eveneens worden toegewezen, met dien verstande dat daaraan een maximum zal worden verbonden van € 10.000,00.
4.11. [B] zal als de grotendeels in het ongelijk gestelde partij in de proceskosten worden veroordeeld. De kosten aan de zijde van [A] worden vastgesteld op:
5.1. veroordeelt [B] om binnen 14 dagen na betekening van dit vonnis over te gaan tot afgifte van het volledige medisch dossier van wijlen mevrouw [C] aan dr. [F] , praktijkhoudende te [plaats] , over de periode van (…) tot aan de datum van haar overlijden, met inbegrip van – voor zover aanwezig – de beoordeling van (…) (van een arts of psycholoog) over psycho-emotionele stoornissen,
5.2. veroordeelt [B] om aan [A] een dwangsom te betalen van € 500,00 voor iedere dag dat zij niet aan de in 5.1. uitgesproken hoofdveroordeling voldoet, tot een maximum van € 10.000,00 is bereikt,
5.3. veroordeelt [B] in de proceskosten, aan de zijde van [A] tot op heden vastgesteld op € 1.455,03.
5.4. verklaart dit vonnis uitvoerbaar bij voorraad,
5.5. wijst het meer of anders gevorderde af. Dit vonnis is gewezen door mr. M. Griffioen, rechter, en in het openbaar uitgesproken door mr. C.M. Telman, rolrechter, op 26 oktober 2022.1 Uitspraak
Uitspraak inzage in medisch dossier – beroepsgeheim – zwaarwegend belang – aannemelijk dat zwaarwegend belang wordt geschaad.
Inhoudsindicatie Afgifte medisch dossier, doorbreking geheimhoudingsplicht, artikel 7:457 BW. Dit is een uitspraak waarbij met succes de afgifte van een medisch dossier werd gevorderd. Lees meer….
Het lukt echter niet altijd. Bijvoorbeeld in deze zaak, waarin de rechtbank de vordering afwees. Lees de uitspraak over afgifte medisch dossier Rechtbank Midden- Nederland locatie Utrecht. Lees meer….
Artikel NRC: De boerderij was echt wel meer waard – agrarische waarde
Agrarische waarde en meerwaardeclausule:
Toen de zoon zijn boerderij verkocht, ontving hij er flink meer voor dan hij eerder aan vader had betaald. Maar het deel van de meeropbrengst dat moeder wilde, vond hij te hoog.
Omdat meer boeren door strengere milieumaatregelen in de nabije toekomst hun bedrijf zullen verkopen, al dan niet vrijwillig, zijn meer van dit soort rechtszaken te verwachten. Want bij de verkoop van boerderijen staan grote belangen op het spel. ,,En dan gaat het vaak over de toepassing van de meerwaardeclausule”, zegt advocaat Wiebren Santema (Santema advocatuur), die niet bij de zaak is betrokken.
Hij doet vaker dit soort zaken en kijkt niet op van deze uitkomst. ,,Het gaat erom dat je goed onderbouwt wat die ‘agrarische waarde’ is. Alleen dan is de regeling bestand tegen eventuele aanspraken van familieleden op hun erfdeel.” Als de toepassing van de meerwaarde-clausule zo vaak leidt tot problemen, zou je dan geen uitgewerkt model verwachten met een volledige opsomming van keuzemogelijkheden, waarin de termen duidelijk omschreven zijn? Je kunt wel een model uit de kast trekken, maar je moet rekening houden met de specifieke omstandigheden”, zegt Santema. ,,Je wilt met de afspraken aansluiten bij wat de partijen exact willen.
Hierboven staat een passage uit het artikel van de NRC- krant “De boerderij was echt wel meer waard”. Klik hier om het hele artikel op de NRC site te lezen.
Meer weten over het erfrecht? Of vrijblijvend van gedachten wisselen?
SANTEMA ADVOCATUUR B.V. Volledig gespecialiseerd in nalatenschap
Meer weten over het erfrecht? Of vrijblijvend van gedachten wisselen? Neem gerust contact op.
Openingstijden kantoor: maandag tot en met vrijdag van 8.30 – 17.30 uur
Instantie Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden Datum uitspraak 06-08-2024 Datum publicatie 13-08-2024 Zaaknummer 200.328.132/01 Rechtsgebieden Civiel recht Bijzondere kenmerken Hoger beroep Inhoudsindicatie: Bedrijfsovername agrarisch bedrijf tegen ‘agrarische waarde’.. Geschil tussen moeder en zoon over de uitleg van een meerwaardeclausule in het overnamecontract nadat zoon de boerderij weer had verkocht.
die woont in [woonplaats1] , die hoger beroep heeft ingesteld, en bij de rechtbank optrad als gedaagde, hierna: zoon,
advocaat: mr. J. M. Rongen, die kantoor houdt in Heerenveen
tegen [geïntimeerde] , die woont in [woonplaats2] , die ook hoger beroep heeft ingesteld, en bij de rechtbank optrad als eiseres, hierna: moeder,
advocaat: mr. W.M. Sturms, die kantoor houdt in Joure.
1 Het verloop van de procedure in hoger beroep
1.1 Zoon heeft hoger beroep ingesteld tegen het eindvonnis dat de rechtbank Noord-Nederland, locatie Leeuwarden (hierna: de rechtbank) op 15 februari 2023 tussen partijen heeft uitgesproken.
1.2 Het procesverloop in hoger beroep blijkt uit:
– de dagvaarding in hoger beroep van 12 mei 2023;
– de memorie van grieven van 26 september 2023;
– memorie van antwoord tevens memorie van grieven in incidenteel hoger beroep van 5 december 2023;
– de memorie van antwoord in het incidenteel hoger beroep van 13 februari 2024;
– het tussenarrest van 12 maart 2024 waarbij een mondelinge behandeling is bepaald;
– het verslag (proces-verbaal) van de mondelinge behandeling die op 12 juli 2024 is gehouden. Voorafgaand aan de mondelinge behandeling heeft moeder nog nieuwe stukken (producties) in het geding gebracht.
1.3 Partijen hebben het hof gevraagd arrest te wijzen. Het hof heeft een datum voor arrest bepaald.
2 De kern van de zaak (agrarische waarde – boerderij bedrijfsopvolging)
2.1 Zoon heeft de boerderij van zijn vader overgenomen tegen de zogenoemde ‘agrarische waarde’ die lager lag dan de marktwaarde. In het overnamecontract is een meerwaardeclausule opgenomen op grond waarvan, bij verkoop van de boerderij binnen een bepaalde termijn, een deel van de neerwaarde aan vader moet worden betaald. Als vader is overleden komt dit bedrag toe aan moeder dan wel de zussen van zoon. De boerderij is binnen die termijn verkocht voor een veel hoger bedrag dan de overnameprijs die zoon aan vader had betaald. In geschil is hoe de meerwaardeclausule moet worden uitgelegd en op welk bedrag moeder recht heeft, aangezien vader is overleden.
De rechtbank heeft het bedrag dat zoon op grond van de meerwaardeclausule moet betalen bepaald op € 705.664,80. Zoon vindt dat veel te veel, moeder vindt het iets te weinig.
2.2 Het hof is het grotendeels met de rechtbank eens. Het hof zal dat oordeel hierna motiveren, nadat eerst de relevantie feiten zijn weergegeven.
3 De feiten(agrarische waarde – boerderij bedrijfsopvolging) 3.1 Vader ( [de vader] ) en moeder waren in gemeenschap van goederen gehuwd. Zij hadden vier kinderen, zoon en zijn drie zusters. Vader en moeder hebben vanaf 1964 een melkveehouderij gehad, namelijk boerderij ‘ [naam1] ’ aan de [adres] te [woonplaats2] .
3.2 Vanaf 1 mei 1993 is de melkveehouderij in maatschapsverband geëxploiteerd door vader en zoon. Door vader is daarbij ingebracht alle tot de door hem reeds geëxploiteerde melkveehouderij behorende roerende lichamelijke zaken als vee, machines, gereedschappen, alsmede het gebruik en genot van onroerende zaken aan de [adres] , het gebruik en genot van productierechten en zijn kennis, vlijt en arbeidskracht. Door zoon is ingebracht zijn kennis, vlijt en arbeidskracht.
3.3 De maatschap tussen vader en zoon is formeel ontbonden per 30 april 2004. De melkveehouderij is vervolgens voortgezet door zoon. Over de wijze van de overname van de boerderij is in familiekring gesproken.
3.4 Op 10 maart 2005 heeft de mr. S. de Vries van het accountants- en belastingadvieskantoor Van der Meer, namens de beide maten, een brief aan notaris [naam2] te [woonplaats2] geschreven, met het verzoek om de overname in een notariële akte neer te leggen. De overname had betrekking op het aandeel van vader in het maatschapsvermogen en het grootste deel van de onroerende zaken van vader die de boerderij vormden waarvan immers alleen het gebruik in de maatschap was ingebracht. In de brief is aangegeven dat zoon deze vermogensbestanddelen van vader overneemt tegen overname van de hypothecaire schulden van vader en van betaling van een bedrag van € 471.243,50 gefinancierd door een interne lening ad € 299.454,50 en een ten behoeve van vader te vestigen stamrecht groot € 171.789.
Mr. de Vries schrijft verder dat in de akte onder meer moet worden opgenomen
“een anti-speculatiebeding, waarvan de familie [appellant/geïntimeerde] in onderling overleg de
essentialia als volgt heeft vastgesteld:
de looptijd van het beding is 24 jaar, te rekenen vanaf 1 mei 2004
het beding ziet op elke vervreemding, geheel of gedeeltelijk, van de
navolgende bedrijfsmiddelen: melkquotum, landerijen en opstallen
indien [appellant] (een gedeelte van) de verkoopopbrengst opnieuw wenst te
investeren en hieraan daadwerkelijk-uitvoering geeft binnen 2 jaar na de
vervreemding, dan zal [appellant] de eventuele meerwaarde wel verschuldigd
zijn doch deze wordt door [appellant] schuldig erkend aan de rechthebbenden
van het beding en niet daadwerkelijk uitbetaald; indien vervolgens de looptijd
van het beding is geëindigd (1-5-2028), vervallen alle als zodanig schuldig
erkende bedragen die tijdens de looptijd van het beding zijn ontstaan
het beding wordt gemaakt ten laste van [appellant] en zijn versterferfgenaam en
het beding wordt gemaakt ten behoeve van [de vader] , bij zijn overlijden ten
behoeve van zijn echtgenote, bij haar (voor)overlijden ten behoeve van de 3
zusters van [appellant] (gelijke delen), bij overlijden van een zuster ten behoeve
van diens kinderen (staaksgewijs, gelijke delen)
het aan de rechthebbende(n) van het beding toekomend en verschuldigde
bedrag bestaat uit het verschil tussen de verkoopprijs van het/de vervreemde
bedrijfsmiddel(en), verminderd met de aan de verkoop toe te rekenen kosten,
verminderd met het bedrag waarvoor [appellant] het/de betreffende
bedrijfsmiddel(en) heeft overgenomen (of het naar rato vast te stellen gedeelte
daarvan), verminderd met de over aanwezige stille reserves verschuldigde
(latente) Inkomstenbelasting”.
De brief bevat verder een staffel met percentages van de verkoopopbrengst dat op grond van dit beding van vader toekomt, welk percentage in de loop van de tijd afneemt.
3.5 De verdeling en levering van deze vermogensbestanddelen van vader is vervolgens neergelegd in een notariële akte van 2 mei 2005 waarbij zoon heeft verkregen de boerderij met bedrijfsgebouwen aan de [adres] te [woonplaats2] met percelen weiland (in totaal ongeveer 54 hectare, 7 are en 62 centiare groot), een referentiehoeveelheid melk, de aan de onroerende zaken verbonden mestproductierechten en de in die akte genoemde roerende zaken, onder de verplichting van zoon om alle schulden van de maatschap voor zijn rekening te nemen en om aan vader een overnamesom te betalen.
3.6 De akte bepaalt over de overnamesom dat deze € 909.732,50 bedraagt, zijnde de boekwaarde per dertig april 2004, vermeerderd met het aandeel van vader in de aanwezige stille reserves, inclusief verrekening vermogen in de maatschap en de overname van de lopende schulden en vorderingen in de maatschap, een en ander zoals vastgelegd in het overnamerapport van Van der Meer Accountants & Belastingadviseurs. Het melkquotum is daarbij voor nihil overgedragen aan koper.
De overnamesom is volgens de akte voldaan door
overname van alle reeds bestaande (hypothecaire) leningen; en
financiering van het restant van de overnamesom van € 471.243,50, door een interne lening van € 292.646,50 en een ten behoeve van vader te vestigen stamrecht (€ 178.597,-).
3.7 In de notariële akte van 2 mei 2005 is verder een verrekeningsclausule (hierna ook aangeduid als meerwaardeclausule) opgenomen. Deze luidt als volgt:
“VERREKENINGSCLAUSULE
Vervolgens verklaarden de comparanten nog het navolgende te zijn overeengekomen:
A. Indien de koper de eigendom van de bij deze akte verkochte onroerende zaken en de referentiehoeveelheid melk vóór één mei tweeduizendachtentwintig mocht verliezen, hetzij door vrijwillige overdracht, welke vrijwillige overdracht zakelijk verantwoord dient te zijn, een en ander te bepalen door de comparanten in onderling overleg, en zonodig, bij gebreke van overeenstemming hieromtrent op de wijze als hierna sub F is bepaald, hetzij door onvrijwillige overdracht, uitwinning of anderszins, verkrijgt de verkoper van de koper het hierna nader te bepalen recht op het eventuele verschil tussen de netto-opbrengst welke tengevolge van dat eigendomsverlies toekomt aan de koper, en de door de koper betaalde waarde van deze onroerende zaken en gemelde koopsom van de referentiehoeveelheid melk ad NIHIL, welk verschil hierna ook zal worden aangeduid als: “verrekensom”.
B. Indien koper (een gedeelte) van de verkoopopbrengst opnieuw wenst te investeren en hieraan daadwerkelijk uitvoering geeft binnen twee jaar na de vervreemding, dan zal koper de eventuele meerwaarde wel verschuldigd zijn doch deze wordt door koper schuldig erkend aan de rechthebbende(n) van het beding en niet daadwerkelijk uitbetaald; indien vervolgens de looptijd van het beding is geëindigd op één mei tweeduizend acht en twintig (01-05-2028), vervallen alle als zodanig schuldig erkende bedragen die tijdens de looptijd van het beding zijn ontstaan.
C. Bij de vaststelling van de verrekensom zal buiten beschouwing blijven de waarde van de door de koper na heden aangebrachte verbeteringen en/of verbouwingen van de voormelde onroerende zaken en/of verkregen referentiehoeveelheden melk, een en ander zonodig door taxatie op bovenomschreven wijze vast te stellen, zodat de eventuele taxatie dient te geschieden naar de staat en toestand van de onroerende zaken, voordat deze verbeteringen en/of verbouwingen plaats hadden.
D. Het bedrag waarop de verkoper ingevolge de verrekeningsclausule wegens het daarin bedoelde eigendomsverlies recht heeft, is opeisbaar en zal door de koper moeten worden voldaan zonder enige korting of schuldvergelijking binnen twee maanden na de dag, waarop het eigendomsverlies heeft plaatsgehad, zonder bijberekening van rente.
E. Het aan de rechthebbende(n) van het beding toekomende en verschuldigde bedrag bestaat uit het verschil tussen de verkoopprijs van het/de vervreemde bedrijfsmiddel(en), verminderd met de aan de verkoop toe te rekenen kosten, verminderd met het bedrag waarvoor koper het/de betreffende bedrijfsmiddel(len) heeft overgenomen (of het naar rato vast te stellen gedeelte daarvan), verminderd met de over de aanwezige stille reserves verschuldigde (latente) Inkomstenbelasting.
F. [bevat een arbitrageclausule]
H. De verrekeningsclausule wordt gemaakte ten laste van de koper en zijn versterferfgenamen en ten behoeve van verkoper, bij zijn overlijden ten behoeve van zijn echtgenote en bij overlijden van verkoper en diens echtgenote ten behoeve van de drie zusters van koper, ieder voor het één/derde gedeelte, met dien verstande dat bij overlijden van één of meerdere van de zusters, ten behoeve van diens kinderen wederom ieder voor een gelijk deel.
I. Verrekening meerwaarde
Indien de vervreemding plaatsvindt voor dertig april tweeduizend acht dan komt aan verkoper respectievelijk zijn echtgenote toe tachtig procent (80%) van de meerwaarde; zijn verkoper en diens echtgenote overleden dan komt toe aan zijn zusters tezamen zestig procent (60%) van de meerwaarde.
a. Indien de vervreemding plaatsvindt na dertig april tweeduizend acht en voor één mei tweeduizend achttien dan komt aan verkoper respectievelijk zijn echtgenote toe vijf en zeventig procent (75%) van de meerwaarde, met dien verstande dat elk verstreken jaar na dertig april tweeduizend acht de te verrekenen meerwaarde met vijf procent (5%) afneemt.
b. Indien binnen die termijn verkoper en diens echtgenote zijn overleden dan komt toe aan zijn zusters vijf en vijftig procent (55%) van de meerwaarde, met dien verstande dat na elk verstreken jaar na dertig april tweeduizend acht de te verrekenen meerwaarde met drie procent (3%) afneemt.
Indien de vervreemding plaatsvindt na dertig april tweeduizend achttien dan komt aan verkoper respectievelijk zijn echtgenote toe dertig procent (30%) van de meerwaarde; zijn verkoper en diens echtgenote overleden dan komt toe aan zijn zusters tezamen eveneens dertig procent (30%) van de meerwaarde.”
3.8 Vader is in 2020 overleden. In zijn laatste uiterste wilsbeschikking is het recht van vruchtgebruik van zijn nalatenschap aan moeder gelegateerd.
3.9 Zoon is op enig moment vanwege schouderklachten gedeeltelijk arbeidsongeschikt geworden.
3.10 Nadat zij op 29 januari 2021 een mondelinge koopovereenkomst hadden gesloten, hebben zoon en [naam3] B.V. op 5 februari 2021 een schriftelijke koopovereenkomst ondertekend waarbij zoon de melkveehouderij heeft verkocht aan [naam3] B.V. voor een bedrag van € 3.808.024,00. Het grootste gedeelte van de koopsom, namelijk € 3.319.949, had betrekking op onroerende zaken die zoon in 2005 van vader had overgenomen.
3.11 Op 5 februari 2021 heeft zoon per Whatsapp-bericht aan moeder en zijn zussen meegedeeld dat hij de boerderij heeft verkocht.
3.12 Zoon heeft in april 2021 een concept-vaststellingsovereenkomst aan moeder gestuurd. Daarin stelt hij het volgende:
“2. Zowel [zoon] als [moeder] zijn van mening dat verrekend dient te worden het verschil tussen de destijds door [zoon] betaalde koopsom voor de onroerende zaken en de referentiehoeveelheid melk en de getaxeerde marktwaarde van deze zaken op het moment van overdracht van deze zaken door [vader] aan [zoon]. Zo is het destijds ook besproken en afgesproken tussen alle betrokken partijen.
[zoon] en [moeder] zijn dan ook van mening dat hetgeen staat opgenomen in de verrekeningsclausule niet overeenkomt met de bedoelingen van destijds en hetgeen partijen toentertijd hebben besproken, afgesproken en voor ogen hadden met betrekking tot een verrekening van meerwaarde. Het was de bedoeling dat verrekend zou worden een eventueel verschil tussen de destijds door [zoon] betaalde koopsom voor de onroerende zaken en de referentiehoeveelheid melk en de getaxeerde marktwaarde van deze zaken op het moment van overdracht van deze zaken door [vader] aan [zoon], zoals benoemd onder punt 2. Dit hadden partijen voor ogen. Immers, indien anders verrekend wordt dan zou dit tot gevolg hebben dat ook alle meerwaarde ontstaan na 2 mei 2005 verrekend zou dienen te worden terwijl vanaf deze datum de onderneming geheel voor rekening en risico door [zoon](te samen met zijn echtgenote) is gedreven. Deze wijze van verrekening zou lelden tot een voor [zoon] substantieel en zwaarwegend onredelijk resultaat. Dit hebben partijen nimmer voor ogen gehad en bedoeld.
[zoon] en [moeder] zullen dan ook conform de gezamenlijke bedoelingen van partijen verrekenen en afrekenen waarbij zij dan 30% zullen verrekenen van het verschil tussen de destijds door [zoon] betaalde koopsom (…)
Tussen partijen is vervolgens gecorrespondeerd over de inhoud van de concept-vaststellingsovereenkomst.
3.13 Moeder heeft tussen 1 en 4 november 2021 conservatoir derdenbeslag laten leggen op een deel van de verkoopopbrengst, namelijk tot een bedrag van € 950.000,00. Dit bedrag is later verlaagd tot € 800.000,-.
3.14 Op 4 november 2021 is de boerderij aan [naam3] B.V. overgedragen.
3.15 Zoon heeft op 12 april 2023 enige percelen land te [plaats1] gekocht voor € 513.264. Hij heeft deze ingebracht in de commanditaire vennootschap [naam6] te Nijeholtpade, waarvan hij zich op 31 maart 2023 als vennoot heeft laten inschrijven. Deze vennootschap exploiteert een melkveebedrijf.
4 De beslissing van de rechtbank 4.1 Moeder had bij de rechtbank vorderingen ingesteld tot nakoming van de verrekeningsclausule en van de geldleningsovereenkomst, en daarnaast nog nevenvorderingen die zagen op incasso- en beslagkosten.
4.2 In reconventie had zoon een vordering tot schadevergoeding wegens onterecht gelegd conservatoir derdenbeslag en tot opheffing van dat beslag ingesteld.
4.3 De rechtbank heeft alle vorderingen van moeder toegewezen, zij het niet altijd tot het door moeder gevorderde bedrag. De vordering die betrekking heeft op de geldleningsovereenkomst is in hoger beroep niet langer aan de orde. De vordering in reconventie heeft de rechtbank afgewezen.
4.4 Over de meerwaardeclausule heeft de rechtbank geoordeeld dat zoon uiterlijk bij de eigendomsoverdracht van de boerderij aan [naam3] had moeten melden of hij tot herinvestering wilde overgaan. Dat heeft hij niet gedaan en hij moest, binnen twee maanden na de eigendomsoverdracht, aan moeder betalen het bedrag dat hij uit de meerwaardeclausule schuldig was.
4.5 De rechtbank heeft over de hoogte van de som die uit de meerwaardeclausule volgt overwogen dat het bij de netto-opbrengst gaat om de verkoopopbrengst minus de makelaars-, advies en notariskosten en dat de hypothecaire leningen niet van de verkoopopbrengst moeten worden afgetrokken. Volgens de rechtbank is evenmin sprake van waardevermeerderingen die van de verkoopopbrengst moeten worden afgetrokken. De rechtbank heeft wel de hele overnamesom uit 2005 afgetrokken. Niet ter discussie stond dat moeder recht had op 30% van het bedrag dat volgt uit die berekening. Dit komt neer op € 705.664,80, wat de rechtbank op dit punt heeft toegewezen.
5 Het oordeel van het hof De vorderingen in hoger beroep en de omvang van het geschil
5.1 Zoon vordert in de dagvaarding in hoger beroep dat het hof zijn vorderingen alsnog toewijst en de vorderingen van moeder alsnog afwijst. In zijn memorie van grieven handhaaft hij deze vordering.
Hij heeft daartoe 13 bezwaren (grieven) geformuleerd, waarvan er 12 betrekking hebben op de uitleg van de verrekeningsclausule. De laatste grief ziet op de toegewezen incassokosten en de beslagkosten. Tegen de toegewezen post die betrekking heeft op de geldlening zijn geen grieven gericht.
5.2 Het hof stelt vast dat tegen de afwijzing van zijn reconventionele vordering geen grieven zijn gericht. Voor zover hij de vernietiging van het in reconventie gewezen vonnis vordert en het alsnog toewijzen van de reconventionele vordering zal het hof zoon niet-ontvankelijk verklaren wegens het ontbreken van grieven.
5.3 Moeder is het op een punt niet eens met het eindvonnis, namelijk voor zover de rechtbank de volledige overnamesom uit 2005 in mindering heeft gebracht op de netto-opbrengst van de boerderij in 2021. Moeder heeft daartoe één grief geformuleerd. Zij vordert dat het bedrag waarop zij op grond van de verrekeningsclausule aanspraak heeft wordt gesteld op € 732.980,
Het hof zal hierna de grieven onderwerpsgewijs bespreken.
De wijze van uitleg van de verrekeningsclausule.
5.4 Volgens zoon moet de verrekeningsclausule volgens de ‘geobjectiveerde haviltexmaatstaf’ worden uitgelegd – waarbij hij groot belang toekent aan de grammaticale betekenis van de bewoordingen van de clausule – en volgens hem heeft de rechtbank ten onrechte de uitlegmaatstaf in het midden gelaten.
5.5 Het hof is van oordeel dat de akte van 2 mei 2005 de afspraken weergeeft die vader en zoon over de overname van de boerderij hebben gemaakt. Voor de uitleg van een schriftelijk stuk waarin tussen partijen gemaakte afspraken zijn neergelegd – in juridische termen ook wel aangeduid als de obligatoire overeenkomst – geldt de ‘gewone’ haviltexmaatstaf. Hiermee wordt bedoeld dat bij de beantwoording van de vraag wat de inhoud is van de door partijen gemaakte obligatoire afspraken, het niet alleen gaat om de taalkundige uitleg van de bepalingen, maar dat het aankomt op de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan deze afspraken mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten, zulks in het licht van alle omstandigheden van het geval. Of deze tussen partijen gemaakte afspraken al dan niet zijn neergelegd in een notariële akte maakt daarbij niet uit.1
5.6 Moeder is, waar het de overeenkomst tussen vader en zoon betreft, geen volledige buitenstaander, maar rechtsopvolgster onder algemene titel van vader, zoals ook zoon heeft erkend. Dat vader is overleden betekent niet dat de inhoud van de in 2005 gemaakte afspraken alleen daardoor, ook ten aanzien van de rechtsopvolgers onder algemene titel, zou kunnen wijzigen in die zin dat vanaf het overlijden van vader de taalkundige betekenis van de daarin opgenomen meerwaardeclausule zwaarder zou gaan wegen.
Moeder is overigens ook bij de totstandkoming van de clausule betrokken geweest. Het hof verwijst naar de hiervoor onder 3.4 aangehaalde brief van mr. De Vries waarin hij aangeeft dat de meerwaardeclausule (door hem aangeduid als het antispeculatiebeding) in familieverband aan de orde is geweest en naar de door moeder overgelegde verklaring van [naam4] van Van der Meer accountants die wijst op een bespreking over de bedrijfsoverdracht die heeft plaatsgevonden met alle gezinsleden op 6 februari 2005. Verder is opvallend dat zoon, getuige het door zijn aanvankelijke rechtsbijstandverlener opgestelde concept- vaststellingsovereenkomst (zie hiervoor onder 3.12) zich aanvankelijk op het standpunt heeft gesteld dat de afspraken naar de partijbedoeling moesten worden uitgelegd. Zijn huidige rechtsbijstandverlener is een andere weg ingeslagen maar daarin volgt het hof hem niet.
5.7 Het hof is van oordeel dat op de uitleg van de verrekeningsclausule de haviltexmaatstaf van toepassing is, waarbij het niet uitmaakt dat vader inmiddels is overleden.
Het bedrag van de verrekensom
5.8 De verrekeningsclausule bepaalt onder A dat de verrekensom het verschil is tussen de netto-opbrengst en de koopsom. Partijen verschillen van mening wat onder de netto-opbrengst moet worden verstaan.
5.9 Partijen zijn het erover eens dat als startpunt moet worden genomen de koopsom die volgt uit het koopcontract met [naam3] B.V. voor zover die ziet op de onroerende zaken die betrokken waren bij de overdracht in 2005 en dat daarmee € 3.319.949 is gemoeid.
Om van dit bedrag tot de netto-opbrengst te komen mag een aantal bedragen worden afgetrokken. In de tekst van de meerwaardeclausule wordt niet omschreven wat onder netto-opbrengst moet worden verstaan. De rechtbank heeft de meerwaardeclausule zo uitgelegd dat onderdeel E de posten bevat die van de verkoopopbrengst mogen worden afgetrokken en dat het resultaat van die aftreksom de netto-opbrengst is.
Volgens zoon moet onder de netto-opbrengst de koopsom minus (een deel van) de daarop drukkende hypothecaire geldleningen worden verstaan. Vervolgens moeten van dat bedrag nog de posten genoemd in onderdeel E worden afgetrokken om bij de verrekensom uit te komen. Moeder heeft dit betwist.
5.10 Het hof overweegt dat in de tekst van de verrekeningsclausule nergens gesproken wordt over de aftrek van hypothecaire leningen van de verkoopopbrengst. Ook de onder 3.4 geciteerde brief van mr. De Vries die aan de tekst ten grondslag ligt, bevat geen verwijzing naar aftrek van hypothecaire leningen. Ook als gekeken wordt naar de ratio van een meerwaardeclausule is er geen duidelijk argument om de hypothecaire leningen al dan niet van de verkoopopbrengst af te trekken.
De achtergrond van een dergelijke meerwaardeclausule in de agrarische overnamepraktijk is dat beoogd bedrijfsopvolger in staat wordt gesteld om het bedrijf tegen de ‘agrarische waarde’ – die gewoonlijk aanzienlijk lager is dan de marktwaarde – over te nemen om zo een lonende exploitatie mogelijk te maken. Als bij staking van het bedrijf wel de marktwaarde voor de bestanddelen kan worden verkregen, ontvangt de bedrijfsopvolger een niet beoogd voordeel dat door de meerwaardeclausule wordt afgeroomd. Als de beoogd opvolger een kind is en er meerdere kinderen zijn speelt daarbij aan de zijde van de ouders ook vaak de wens mee om de andere kinderen bij verkoop mee te laten profiteren. Daarbij kan zijn geregeld dat latere schulden die in het kader van de gewone bedrijfsvoering zijn gemaakt in zekere mate door de bedrijfsopvolger van de verkoopopbrengst mogen worden afgetrokken, maar dat hoeft niet.
5.11 Het hof oordeelt dat er onvoldoende aanwijzingen zijn waaruit kan worden afgeleid dat in dit geval is beoogd om de hypothecaire leningen die zijn aangegaan na de bedrijfsovername als aftrekpost op de verkoopopbrengst in aanmerking te nemen. Het hof hecht daarbij ook betekenis aan de mail van 21 oktober 2021 van [naam5] – werkzaam bij Van der Meer accountants en destijds betrokken bij de bedrijfsovername – waarin hij aangeeft wat onder meerwaarde moet worden verstaan. De grootte van de meerwaarde hangt volgens hem af van het verschil tussen de waarde bij verkoop van het onroerend goed en de door de koper betaalde waarde, verminderd met eventueel gedane investeringen in dit onroerend goed, kosten verkoop en IB-latentie stille reserves. [naam5] noemt daarbij niet de aftrek van hypothecaire lening.
5.12 Voor de hypotheekschuld die al voor de overname bestond dan wel die is aangegaan om de overnameprijs te financieren geldt, zoals de rechtbank ook al terecht heeft overwogen, dat deze mee wordt genomen in de vorm van de aftrek van de betaalde koopprijs en dat er geen reden is om die schuld tweemaal in aftrek te brengen.
5.13 Zoon bepleit in de memorie van grieven niet langer de aftrek van alle hypotheekschulden, maar de aftrek van een bedrag van € 411.823,29 aan door hem gedane investeringen/ gepleegd onderhoud bij wege van aftrek van hypothecaire lening, zonder dat is aangeven dat deze uitgaven – waarvan een lijst is overgelegd – daadwerkelijk hypothecair zijn gefinancierd. Het hof gaat, gelet op het voorgaande, niet mee in deze redenering van zoon.
5.14 Subsidiair stelt zoon dat dit bedrag in mindering op de verkoopopbrengst strekt op grond van het bepaalde in onderdeel C van de verrekeningsclausule. De rechtbank heeft die bepaling aldus uitgelegd dat alleen als sprake is van investeringen die tot een meerwaarde hebben geleid en die blijken uit een taxatierapport, die meerwaarde buiten beschouwing blijft. Bij gebreke van een taxatierapport is geen sprake van een aangetoonde meerwaarde en heeft de rechtbank geen bedrag aan investeringen van de verkoopopbrengst afgetrokken.
5.15 Zoon klaagt er op zich terecht over dat in onderdeel C niet gesproken wordt over meerwaarde, maar over waarde van de investeringen. Het hof wijst ook op de hiervoor aangehaalde mail van [naam5] , die het heeft over de aftrek van de gedane investeringen. Daarover schrijft hij nog: “Vervolgens worden de gedane investeringen bij deze waarde [de destijds betaalde overnameprijs, hof] opgeteld, een en ander aan de hand van facturen en jaarrekeningen (i.v.m. afschrijvingen). Daarna worden de aan de verkoop toe te rekenen kosten en de latente IB-verplichting daarbij opgeteld. Het bedrag dat hieruit komt is het opgeofferde bedrag en dit bedrag wordt verminderd op de verkoopwaarde van het onroerend goed en het resultaat hiervan is de meerwaarde.”
Het hof is van oordeel dat een redelijke uitleg van onderdeel C meebrengt dat de daadwerkelijke investeringen – niet zijnde onderhoud – in aftrek gebracht mogen worden. Vast staat dat zoon een nieuwe stal voor jongvee heeft laten bouwen. Ook heeft zoon investeringen in kavelverbeteringswerkzaamheden opgevoerd die als zodanig niet zijn betwist. Dat die investeringen geen waarde hebben gehad, zoals moeder ongemotiveerd heeft betoogd, kan het hof niet volgen.
5.16 Het hof zal de investeringen, zoals zoon die heeft aangegeven en met facturen heeft onderbouwd, neerkomende op een totaalbedrag van € 241.078 op de koopopbrengst in mindering doen strekken. De onderhoudskosten (ongeacht of die door zoon als regulier dan wel als niet-regulier zijn betiteld) komen niet voor aftrek in aanmerking.
5.17 Partijen zijn het er inmiddels over eens dat van de verkoopopbrengst verder de volgende verkoopkosten, tot een totaalbedrag van € 58.000, in mindering gebracht mogen worden op grond van het bepaalde onder E van de verrekeningsclausule:
– overdrachtsbelasting woning € 5.000.-
– kosten makelaar € 38.000,-
– advies- en notariskosten € 15.000,-
5.18 Dat verder ook de koopsom uit 2005 in mindering strekt volgt ook uit het bepaalde onder E. Daarbij gaat het alleen om de koopsom die betrekking had op de onroerende zaken. De overnamesom uit 2005 had ook betrekking op de overname van levende have, werktuigen en vorderingen. Volgens moeder stonden die posten voor een totaalbedrag van € 182.102 op de balans van de maatschap, waarvan de helft aan vader toekwam – neerkomende op een bedrag van € 91.501 – en dat de overnamesom met dit bedrag moet worden verminderd om tot de koopsom uit 2005 voor de onroerende zaken te komen.
5.19 Het hof volgt moeder hierin gedeeltelijk. Volgens de in overweging 3.4 aangehaalde brief van mr. De Vries van 10 maart 2005 zijn in de koopprijs die zoon voor overname van het maatschapsvermogen moest betalen de volgende posten betrokken
levende have ed. € 41.040,-
werktuigen en inventaris € 31.692,50
vorderingen € 18.173,-
liquide middelen € 53,50
tezamen derhalve € 90.959,-
Echter, de totale koopprijs voor deze activa, samen de overige activa van de maatschap (geactiveerd melkquotum en op de maatschapsbalans geactiveerde onroerende zaken, in totaal neerkomende op € 48.548) bedraag € 74.921. Dit komt omdat er ook een aantal posten in mindering wordt gebracht (negatief eigen vermogen, kortlopende schulden en nog een post langlopende schulden, in totaal € 64.585,50). Die minposten zijn niet begrepen in het totaalbedrag aan overgenomen schulden die deel uitmaken van de koopprijs (zie hiervoor onder 3.6).
Moeder heeft ook ter zitting niet deugdelijk kunnen toelichten hoe een en ander zich tot elkaar verhoudt. Het hof zal deze minposten naar rato over de van de maatschap overgenomen onroerende activa c.a. en de hiervoor genoemde posten levende have c.a. verdelen. Na die rekenexercitie komst het hof tot een bedrag van (€ 90.959 – € 31.653,50) € 59.305,50 als aandeel voor de levende have c.a. in de overnamesom. Dit bedrag strekt in mindering op de totale koopsom van € 909.732,50, zodat het hof de koopsom uit 2005 voor de in de levering aan [naam3] B.V. betrokken onroerende zaken vaststelt op € 850.427,-.
Dit bedrag mag ook op de koopopbrengst van 2021 in mindering worden gebracht om tot de verrekensom te komen.
5.20 Op grond van het voorgaande komt het hof tot de volgende verrekensom als bedoeld in onderdeel A van de verrekeningsclausule:
Verkoopopbrengst (rov. 5.8) € 3.319.949
verkoopkosten (rov. 5.16) € 58.000 -/_
investeringen (rov. 5.15) € 241.078 -/_
koopsom 2005 (rov. 5.18) € 850.427-/_
verrekensom € 2.170.444
5.21 De in beginsel te verrekenen meerwaarde – na toepassing van de staffel van de bepaling onder I – bedraagt dan 30 % van de verrekensom. Dat percentage is als zodanig niet in geschil. Dit komt dan neer op een bedrag van € 651.113,20.
De herinvesteringsclausule
5.22 Vervolgens moet beoordeeld worden of op dit bedrag een gedeelte in mindering strekt in verband met herinvestering op grond van het bepaalde in onderdeel B van de verrekeningsclausule.
5.23 De rechtbank heeft geoordeeld dat dat zoon vóór de levering van de boerderij had moeten aangeven dat hij (een deel van) de opbrengst opnieuw had willen investeren. Dat heeft hij niet gedaan en daarmee is onderdeel B uitgewerkt. Zoon betoogt dat hij gedurende twee jaar na datum verkoop tot (gedeeltelijke) herinvestering kan overgaan en dat hij binnen die termijn in de commanditaire vennootschap [naam6] heeft geïnvesteerd en nog meer had willen investeren, wat niet kon omdat moeder beslag had gelegd. Hij vindt dat zijn investering en het bedrag waarop beslag is gelegd op grond van bepaling B op de verkoopopbrengst in mindering strekken en dat het daarmee gemoeide deel van de verrekensom niet opeisbaar is.
5.24 Volgens zoon had hij op grond van bepaling B na de levering van de boerderij twee jaar de tijd had om te beslissen of hij al dan niet wil herinvesteren, waarbij volgens zoon onder investeren van alles kan vallen. Ter zitting bij het hof heeft hij verklaard dat ook een belegging in bitcoins een investering in de zin van bepaling B zou zijn. Het hof is het niet met deze redenering eens. Zoon gaat in de door hem bepleite uitleg voorbij aan het bepaalde onder D, waarin staat dat het bedrag uit de verrekeningsclausule opeisbaar is twee maanden na de dag van levering.
In de uitleg van zoon zou die bepaling nagenoeg geen betekenis hebben en zou na twee maanden uitsluitend een bedrag opeisbaar zijn als zoon expliciet zou hebben aangegeven dat hij niet tot herinvestering zou overgaan. De uitleg die de rechtbank aan het samenstel van deze niet in duidelijkheid uitmuntende bepalingen geeft, vindt daarentegen steun in de al meermalen aangehaald mail van de heer [naam5] , die schrijft:
“Er is één bijzondere bepaling opgenomen ten aanzien van de meerwaarde clausule (onderdeel B verrekenclausule). Er is namelijk een herinvesteringsclausule opgenomen. Dit houdt in, dat in het geval [zoon] de onderneming verkoopt en daarvoor een nieuwe onderneming koopt of opstart, hij de meerwaarde (binnen tweejaar na vervreemding) mag gebruiken om deze koop of start van de nieuwe onderneming te financieren. In dit geval hoeft hij de meerwaarde niet hoeft uit te keren aan [vader] of diens erfopvolgers.
Als [zoon] gebruik wil maken van de herinvesteringsclausule dan moet hij voor vervreemding te kennen geven dat hij de ontvangen vergoeding zal aanwenden voor herinvestering. In het kader van bewijsvoering wordt deze kennisgeving veelal schriftelijk en aangetekend gedaan.”
5.25 Over de mogelijkheid van herinvestering en de betekenis van bepaling B is voorafgaand aan de levering aan [naam3] B.V. wel in algemene termen door partijen gesproken.
Moeder heeft op 23 oktober 2021 aan zoon geschreven:
“Alleen als daadwerkelijk uitvoering wordt gegeven binnen twee jaar na de
vervreemding, dus als je opnieuw boer wordt binnen twee jaar, kan je de meerwaarde schuldig blijven. Mocht je toch overwegen opnieuw boer te worden dan verzoek ik je een business plan te overleggen en je (financiële) plannen toe te lichten. Dan zou de vervolgstap zijn hoe deinvestering gefinancierd wordt. (….)”
Vast staat dat zoon niet voor de overdracht heeft aangegeven te willen herinvesteren.
Zoon heeft zich beroepen op de brief van zijn toenmalige rechtsbijstandverlener mr. Tymersma van 28 mei 2021 in het kader van de discussie over de concept-vaststellingsovereenkomst. Die brief sluit af met de zinsnede ‘onder uitdrukkelijk voorbehoud van alle rechten en weren’. Daarin leest het hof echter geen aankondiging dat zoon tot herinvestering wil overgaan.
5.26 Zoon heeft overigens ook in de periode van twee maanden na de levering van de boerderij aan [naam3] B.V. niet aangegeven dat hij concrete herinvesteringsplannen heeft. Zijn huidige rechtshulpverlener heeft op 9 november 2021 geschreven:
“Het staat cliënt op dit moment vrij om de verkoopopbrengst, of een gedeelte daarvan, opnieuw te investeren. Aangezien de verrekeningsclausule in een notariële akte is opgenomen, dienen de bepalingen letterlijk te worden genomen en bestaat er geen ruimte voor (ruime) interpretatie of aanvulling van de bepalingen of om te haviltexen. Het staat cliënt vrij om de verkoopopbrengst opnieuw te investeren op een wijze die hem goed dunkt. Cliënt behoudt zich op dit moment dan ook nadrukkelijk het recht voor om de verkoopopbrengst, of een gedeelte daarvan, opnieuw te investeren en zal uw cliënte voor 4 november 2023 laten weten wat hij beslist heeft.”
Dit is geen aankondiging dat zoon concrete plannen herinvesteringsplannen heeft. Ook als zou moeten worden aangenomen dat zoon tot het tijdstip van opeisbaarheid als bedoeld in bepaling D de tijd zou hebben om een beroep te doen op de investeringsuitzondering van bepaling B, legt het hof die bepaling zo uit dat zoon aan had moeten geven wat hij van plan was. Daarna zou hij tot 4 november 2023 de tijd hebben gehad om die aangekondigde plannen te realiseren. Onder herinvestering als bedoeld in bepaling B valt, gelet op de ratio van de meerwaardeclausule zoals ook verwoord door [naam5] , herinvestering in een (agrarisch) bedrijf om daarin zelf actief bedrijfsmatig bezig te zijn, en niet een belegging als bijvoorbeeld die in bitcoins.
5.27 Ook gaat het betoog van zoon niet op dat moeder geen last heeft van het late moment dat hij uiteindelijk besloten heeft om een deel van de verkoopopbrengst te herinvesteren in het bedrijf van [naam6] . Immers als de opvatting van zoon zou worden gevolgd vervalt juist aan het einde van de looptijd van de verrekeningsclausule hoogstwaarschijnlijk een groot deel van de aanspraak van moeder uit de verrekeningsclausule. Het hof laat nog daar of de investering in de commanditaire vennootschap [naam6] als een investering als bedoeld in clausule B kan worden aangemerkt. De overgelegde, niet volledige, vennootschapsakte roept in dat kader wel vragen op. Daaruit blijkt dat zoon, anders dan de vennoten [naam6] , geen winstaandeel toekomt en wordt de indruk gewekt dat in wezen sprake is van een bijzondere pachtconstructie.
5.28 De grieven die betrekking hebben op de uitleg van clausule B en D treffen geen doel.
Geen onrechtmatig beslag noch schuldeisersverzuim
5.29 Zoon heeft betoogd dat moeder in schuldeisersverzuim verkeert omdat zij ten onrechte beslag zou hebben gelegd op een deel van de verkoopopbrengst.
Het hof verwerpt die stellingen. Zoon had aangegeven het door moeder berekende bedrag dat hij op grond van de verrekeningsclausule schuldig zou worden niet te willen betalen. Daarmee was sprake van een situatie als bedoeld in artikel 6:80 BW. Moeder mocht ter verzekering van haar rechten beslag leggen, nadat zij daarvoor van de voorzieningenrechter toestemming had verkregen. Moeder is door beslag te leggen niet in schuldeisersverzuim komen te verkeren. Zoon heeft nooit aangeboden om het bedrag dat onder het beslag rustte aan te wenden om alsnog aan zijn verplichtingen tegenover moeder te voldoen. Integendeel, hij heeft in hoger beroep juist betoogd dat hij dit bedrag had willen aanwenden voor extra investeringen als die in de commanditaire vennootschap [naam6] .
Beslag- en incassokosten
5.30 Aangezien niet van een onrechtmatig beslag sprake is, heeft de rechtbank terecht de beslagkosten meegenomen in de berekening van de proceskosten. Ook is zoon incassokosten verschuldigd omdat aan de daarvoor geldende eisen is voldaan, zoals de rechtbank ook terecht heeft overwogen. Wel zal het hof het bedrag van de incassokosten enigszins verlagen, omdat het hof een iets lager bedrag in hoofdsom toewijsbaar acht. Bij toepassing van het Besluit vergoeding voor buitengerechtelijke incassokosten komt het hof bij een toewijsbare hoofdsom van € 651.113,20 op grond van de vordering gebaseerd op de verrekeningsclausule, plus een bedrag van € 44.479,10 voor de vordering uit de geldlening, op een voor de berekening van de incassokosten in aanmerking te nemen bedrag van € 695.592,30. De daarbij horende incassokosten bedragen dan € 6.356,08 inclusief btw.
Passeren bewijsaanbod
5.31 Het hof gaat voorbij aan het bewijsaanbod van zoon om hemzelf en moeder nader te laten horen over de betekenis van de meerwaardeclausule, aangezien dat aanbod onvoldoende terzake dienend is.
De slotsom
5.32 Zowel het principaal als het incidenteel hoger beroep slaagt deels. Het hof zal het vonnis gedeeltelijk vernietigen, namelijk uitsluitend voor zover onder 6.1 en 6.3 andere bedragen zijn toegewezen dan het hof hiervoor heeft berekend. Het hof zal, net als de rechtbank, de kosten van de procedure ook in hoger beroep compenseren gelet op de familieverhouding tussen partijen
5.33 De veroordelingen in deze uitspraak kunnen ook ten uitvoer worden gelegd als een van partijen de beslissing van het hof voorlegt aan de Hoge Raad (uitvoerbaarheid bij voorraad).
6 De beslissing Het hof:
6.1 verklaart zoon niet-ontvankelijk in zijn hoger beroep tegen het vonnis van de rechtbank Noord-Nederland, locatie Leeuwarden, van 15 februari 2023 voor zover in reconventie gewezen;
6.2 bekrachtigt dat vonnis, voor zover in conventie gewezen, met uitzondering van de daarin onder 6.1. en 6.3 gegeven beslissingen, die hierbij worden vernietigd waar het de daarin genoemde bedragen betreft. Die beslissingen komen nu te luiden:
6.1 veroordeelt zoon om aan moeder te betalen een bedrag van € 651.113,20, te vermeerderen met de (gewone) wettelijke rente over dit bedrag vanaf 5 januari 2022 tot aan de dag van volledige betaling;
6.3 veroordeelt zoon om aan moeder een bedrag te betalen van € 6.356,08 (inclusief btw) ter zake van buitengerechtelijke kosten, te vermeerderen met de wettelijke rente hierover vanaf 1 maart 2023 tot aan de dag van volledige betaling.
6.3 bepaalt dat iedere partij de eigen kosten draagt;
6.4 verklaart de veroordelingen uitvoerbaar bij voorraad;
6.5 wijst af wat verder is gevorderd.
Dit arrest is gewezen door mrs. J.H. Kuiper, G. van Rijssen en H.H.B. Vedder, en is door de rolraadsheer in tegenwoordigheid van de griffier in het openbaar uitgesproken op
Met “agrarisch erfrecht” wordt gedoeld op een erfenis waarin sprake is van een agrarisch bedrijf dat binnen familieverband moet worden overgedragen of een bedrijf dat in voorgaande jaren al overgedragen is. Agrarisch erfrecht deze site in onderdeel van Santema Advocatuur.
Second Opinion
Twijfelt u aan de mening of het advies van uw eigen advocaat? Is er gebrek aan vertrouwen of een tegenvallend resultaat? Vraag om een second opinion!
Met “agrarisch erfrecht” wordt gedoeld op een erfenis waarin sprake is van een agrarisch bedrijf dat binnen familieverband moet worden overgedragen of een bedrijf dat in voorgaande jaren al is overgedragen is.
Agrarischerfrecht:
Het klassieke voorbeeld is dat van de boerderij die van vader/moeder op zoon/dochter wordt overgedragen.
Binnen familieverband kan een dergelijke bedrijfsoverdracht de nodige vragen oproepen. Het is niet ongebruikelijk dat de bedrijfsopvolger het bedrijf overneemt tegen betaling van de zogenoemde “agrarische waarde”.
Met agrarische waarde wordt gedoeld op een prijs die de bedrijfsopvolger in staat stelt om het bedrijf nog juist lonend voort te kunnen voortzetten. Meestal is een dergelijke waarde lager dan de waarde van het bedrijf in het economisch verkeer, bijvoorbeeld de prijs die een derde partij zou betalen of een verkoopopbrengst die zou kunnen worden gerealiseerd bij liquidatie van het bedrijf.
Binnen gezinsverband kan de overname van het familiebedrijf de nodige spanningen en vragen oproepen.
Enerzijds, als de bedrijfsopvolger het volle pond zou moeten betalen bij overname van het bedrijf, zal dat vaak betekenen dat overname niet mogelijk is en dat het familiebedrijf moet worden beëindigd. Anderzijds zullen de andere kinderen soms het gevoel hebben dat de broer/zus het bedrijf voor een zacht prijsje heeft overgenomen.
De term “agrarisch erfrecht” zou de indruk kunnen wekken dat er sprake is van bijzondere regelgeving die afwijkt van het gewone erfrecht als het gaat om bedrijfsovernames van agrarische bedrijven.
Dat is niet het geval. Wel zijn er in de jurisprudentie richtlijnen ontwikkeld omtrent het hanteren van de agrarische waarde in het kader van bedrijfsovernames.
Het hanteren van de agrarische waarde bij een bedrijfsovername vormt onder specifieke omstandigheden geen inbreuk op de legitieme rechten van de andere kinderen.
Erfrecht Advocaat Santema maakt gebruik van cookies om er zeker van te zijn dat u de website zo goed mogelijk beleeft. Als u deze website blijft gebruiken gaan we ervan uit dat dat goed is.
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. These cookies ensure basic functionalities and security features of the website, anonymously.
Cookie
Duur
Beschrijving
cookielawinfo-checkbox-analytics
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics".
cookielawinfo-checkbox-functional
11 months
The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional".
cookielawinfo-checkbox-necessary
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary".
cookielawinfo-checkbox-others
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other.
cookielawinfo-checkbox-performance
11 months
This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance".
viewed_cookie_policy
11 months
The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data.
Functional cookies help to perform certain functionalities like sharing the content of the website on social media platforms, collect feedbacks, and other third-party features.
Performance cookies are used to understand and analyze the key performance indexes of the website which helps in delivering a better user experience for the visitors.
Analytical cookies are used to understand how visitors interact with the website. These cookies help provide information on metrics the number of visitors, bounce rate, traffic source, etc.
Advertisement cookies are used to provide visitors with relevant ads and marketing campaigns. These cookies track visitors across websites and collect information to provide customized ads.
